“Preto da porta de Tannhäuser”. Traballando con historia de vida

“…Eu, vin cousas que vós no creríades. Atacar naves en chamas alén Orión. Vin raios-C escintilar na escuridade preto da Porta de Tannhäuser. Todos eses momentos perderanse no tempo, coma bágoas na choiva… É hora de morrer.”

Contan, que a noite antes de rodar a famosa escena, Rutger Haver colleu o guión orixinal e triturou o monólogo final ata reducilo á mínima expresión. Contan tamén que a versión que se rodou e que finalmente se incluíu na montaxe que coñecemos tivo moito de improvisación. Pasaron xa corenta anos desde que se estreou a película e a potencia desas frases segue igual de vixente que o primeiro día. 

As palabras de Roy Batty, líder dos replicantes, seguen soando coma se o destino fose máis aló do propio control do personaxe. Nesas frases o supervilán cruel e inhumano que interpreta móstranos a súa capacidade para percibir a beleza. Regálanos nas súas palabras unha reflexión profunda, chea de tristeza e melancolía, pero tamén de aceptación do seu propio adeus, ao converter ese punto e final en algo fermoso, desde o recordo auténtico (e non implantado) dun relato construído a partir de pequenos anacos de vida, de días, de horas, de minutos concretos da súa existencia, de gran impacto emocional. 

Dicía García Márquez que “a historia non é a que un viviu, senón a que un lembra e como a lembra para contala”. Os relatos de historia de vida están moitas veces construídos por eses pequenos instantes na vida dunha persoa, como pingas de tinta nun barreño de auga que dan cor e impregnan o recipiente da vida. É na interacción co outro, a través do acto de narrar, onde creamos nosa propia historia asignando significados ás nosas vidas e convertendo as vivencias en relatos que dan forma e expresan a nosa forma de entender o mundo. 

Pero ocorre que unha mesma palabra ou experiencia pode ter múltiples significados en función da persoa que a narra, a que escoita ou o momento vital de ambas. Hai tempo que aprendemos que o material co que traballamos os profesionais é basicamente unha interpretación subxectiva do que acontece, “realidades de segunda orde”. 

A realidade é algo intanxible, non é algo que podamos coñecer en si mesmo, senón que só podemos achegarnos a ela a través desas interpretacións e significados que a persoa lle dá desde a súa visión e momento particular. Unha visión que está asentada sobre os piares básicos das relacións primarias que adquirimos no interior das nosas familias, pero tamén sobre as relacións coas persoas que son puntos de referencia nas nosas historias de vida. 

As palabras, a linguaxe, non son só ferramentas para representar a realidade, senón que son en si mesmas un fenómeno que a constitúe e transforma. Este puñado de palabras encadeadas ten pois o poder tanto de facer que nos aferremos a unha postura e esta domine o relato da nosa historia, ou ben que teñamos a capacidade de reformulala desde outras perspectivas para construír alternativas, novos significados e “historias con mellor forma”, máis amables con nós mesmos. 

Desde esta visión, na miña práctica profesional (e na miña vida en xeral, se é que son distinta cousa) considero que o único experto no que acontece é a persoa á que escoito, pois é esta quen atribúe coas súas palabras os significados aos feitos e vivencias. 

Din os expertos en lingüística e semiótica que a construción dunha “historia” é un fenómeno que ten que ver coa “concatenación dunha serie de sucesos relacionados a través dunha secuencia temporal e de acordo a un argumento dominante determinado”. Interpretamos pois o que nos sucede e dámoslle un significado unindo os feitos para darlle un sentido ou “argumento” e para chegar a leste, tivemos que seleccionar algúns destes sucesos e outros deixalos fóra (probablemente porque non se axustan ben co argumento dominante da historia). 

Hai veces, que nas historias “saturadas de problemas” vemos que estes, e a forma de entendelos configuran en gran medida a identidade da persoa. Recorrentemente véñenme á mente as palabras dunha boa amiga que nas miñas horas baixas rumoreábame ao oído aquilo de “Mira Juanciño, farás cagadas, pero non es unha merda”. Desvincular a identidade da persoa dos problemas que ten é unha das máximas da nosa forma de entender o traballo con humanos que sofren. Amplificar os relatos enriquecéndoos con matices, con enfoques diferentes, mediante a exploración conxunta de detalles ou elementos que quedaron fóra e que reflicten momentos ou capacidades da persoa nas que o problema non aparece, é a receita para axudar a modificar esa imaxe limitante de nós mesmos. Non é un truco de “trilero” nin un “abracadabra”, é simplemente a medicina das palabras. 

Contábame Serrat na súa despedida, que séculos antes da invención do escáner cerebral e da medicina moderna, os romanos pensaban que os recordos se almacenaban no corazón. Contaba que acuñaron o termo latino “recordis” do que procede a nosa palabra actual “lembrar” e que en latín significa literalmente “volver pasar polo corazón”. Aínda coa súa primitiva forma de entender a fisioloxía humana e a medicina, xa os romanos daban no cravo. Agora sabemos que o funcionamento da memoria está directamente relacionado co funcionamento das emocións e como esta actívase especialmente #ante os momentos de gran intensidade emocional. Narrando falamos sen dúbida de nós mesmos en primeira persoa reflectido a paisaxe do noso mundo interno, do noso universo emocional. 

Como profesionais, buscamos ser capaces de acompañar o cambio nas historias das persoas a través de experiencias relacionais que xeren algún impacto emocional. Relacións asentadas sobre a nosa capacidade para ler o mundo interno da persoa e promover o que Patricia Crittenden chama “Experiencias relacionais diverxentes”. Experiencias que moitas veces non encaixan co modelo operativo interno da persoa, con eses argumentos dominantes que impactan negativamente na configuración da súa identidade e que precisamente por iso poden ter a capacidade de modificar o relato, a visión dun mesmo. 

Desde que decidimos incorporar o traballo de historia de vida no noso procedemento de recoñecemento do dano, esta ferramenta foise configurando como un elemento central na nosa intervención. As persoas necesitan sentirse escoitadas, validadas, tratadas con respecto, sentidas e seguras para atreverse a realizar unha viaxe acompañadas. Unha viaxe por lugares coñecidos, moitas veces aterradores ou ameazantes, pero con outros ollos e desde a seguridade de saberse acompañado. É o noso traballo debemos manter unha postura sincera que reflicta unha mensaxe transversal e profunda, “esta relación é un lugar seguro”, “nunca faría nada voluntariamente que te danase”, “podo tolerar a túa dor e sosterte, non tes que coidar da miña porque aquí son eu o que coido”, “estou contigo de forma incondicional”, “o que che ocorreu non define o que es”, “pode haber moitas historias dentro dunha mesma historia”, “mereces ser bentratado”. 

O meu avó Jaime morreu nunha cama de hospital. Tiven a sorte de acompañarlle no que logo souben que serían os seus últimos días, nesas densas horas de habitación de hospital, na súa despedida autobiográfica, no seu relato de historia de vida. Puiden escoitar a concatenación deses pequenos anacos, ordenados cun sentido de éxito e un sentimento de satisfacción e autoeficacia. Narrados desde unha emoción positiva, e como Roy Batty querendo dalgunha forma asegurarse, tanto de transformar ese final de historia amargo nun final máis amable, como de que esas historias que contaba por última vez ao seu neto, que ese reflexo do seu mundo interno queda dalgunha maneira coma un legado para min, e non se perdesen no océano do tempo, como bágoas na choiva.

Juan A. Lechón
Equipo de Integración Familiar
Fundación Meniños – Vigo