Pobreza infantil en España: que é, causas e datos
A pobreza infantil é unha realidade que afecta a miles de nenos e nenas en España. Neste artigo, definiremos que é a pobreza infantil, como se mide e cales son as súas principais causas. Tamén ofreceremos datos e cifras relevantes sobre este problema no noso país. Tamén analizaremos como podemos combater eficazmente a pobreza infantil para construír un futuro máis xusto e equitativo para as xeracións futuras.
Que é a pobreza infantil?
O termo pobreza infantil fai referencia á situación na que os nenos e nenas se ven privados dos recursos necesarios para gozar dunha vida digna e plena. Isto inclúe a falta de acceso a alimentos nutritivos, vivenda adecuada, atención sanitaria, educación de calidade e oportunidades de desenvolvemento integral. A pobreza infantil non só afecta aos nenos no presente, senón que tamén ten consecuencias a longo prazo na súa saúde física, mental e emocional, así como na súa capacidade para alcanzar o seu máximo potencial na idade adulta.
Como se mide?
Existen varios indicadores socioeconómicos que axudan a medir a pobreza infantil. Aínda que cada país utiliza métodos diferentes, en España (e en Europa en xeral) adoita utilizarse o índice AROPE (en Risco de Pobreza e/ou Exclusión). Para considerar que unha persoa está en AROPE, debe cumprir polo menos un destes criterios:
Estar en risco de pobreza
Dicimos que alguén está en risco de pobreza cando os seus ingresos son inferiores ao 60% da renda media dispoñible equivalente. Esta cifra calcúlase despois das transferencias sociais. O limiar actual de risco de pobreza para unha familia de dous adultos e dous nenos en España é de 1.576 euros mensuais. Deste xeito, cada persoa do núcleo familiar tería que vivir con menos de 400 euros mensuais. Non obstante, é importante calcular a distribución da renda en función da rexión para que o cálculo sexa o máis preciso posible.
Estar en grave privación material e social
Na Unión Europea establécense nove elementos básicos de consumo nos fogares. Se unha familia carece de polo menos catro destes nove elementos, considérase que vive na pobreza:
- Non poder permitirse irse de vacacións polo menos unha semana ao ano
- Non poder permitirse unha comida a base de proteínas (carne ou pescado) polo menos cada dous días
- Non ter capacidade para afrontar gastos imprevistos de 650 euros
- Non poder permitirse mantener a vivenda cunha temperatura correcta
- Non poder permitirse un coche
- Terse retrasado no pago de gastos relacionados coa vivenda principal (hipoteca, aluguer, luz, augua…) ou en compras a plazos
- Non poder permitirse un teléfono
- Non poder permitirse un televisor
- Non poder permitirse una lavadora
Vivir nun fogar con moi baixa densidade de traballo (BITH)
Para o cálculo do BITH hai que sumar a cantidade de traballo remunerado acumulado por todas as persoas en idade de traballar que residan no domicilio familiar. Se esta cifra é inferior ao 20% do máximo posible (40 horas semanais), considérase que o fogar ten unha baixa densidade de emprego. Por exemplo, nunha familia de dous adultos e dous menores, se os adultos traballan menos de dúas horas estamos ante unha familia con moi baixa densidade de emprego.
Á hora de medir a pobreza infantil en España e a súa incidencia por comunidades autónomas, unha fonte importante é a Enquisa de Condicións de Vida realizado anualmente polo Instituto Nacional de Estatística (INE). Os datos desta enquisa, que se realizou por primeira vez no ano 2004, permiten calcular o índice AROPE do noso país e comparalo con outros países da Unión Europea.
Datos e cifras de pobreza infantil en España
Segundo os últimos datos do INE, a taxa de AROPE en España situouse no 26,5% da poboación en 2023, fronte ao 26% do ano anterior. Por grupos de idade, o maior incremento experimentouse entre os menores de 16 anos: 2,1 puntos máis que en 2022, ata o 34,3%. É a cifra máis alta desde 2014, unha situación especialmente preocupante se temos en conta que España é a cuarta economía da Unión Europea e que a renda media por persoa no noso país aumentou un 8,3% desde o ano pasado.
A poboación infantil sempre foi a máis vulnerable e presentou taxas de AROPE máis altas en comparación con outros grupos de idade. Salvo en 2018, a taxa de risco de pobreza dos nenos en España nunca baixou do 30%. Isto implica que, desde 2008, polo menos 3 de cada 10 nenos, nenas e adolescentes están en risco de pobreza ou exclusión social. Se se analizan en detalle as tres variables que inflúen no indicador AROPE na infancia, dedúcese que o indicador con máis peso no risco de pobreza e exclusión social entre a infancia e a adolescencia é o risco de pobreza ou taxa de pobreza monetaria.
Neste sentido, España é o país coa taxa de pobreza infantil máis alta da Unión Europea. Ademais, hai que ter en conta que estes datos se miden despois das transferencias sociais. Se o cómputo se realiza antes destas transferencias, a taxa de pobreza infantil ascendería ao 35,3%, 7,5 puntos máis que despois das axudas.
Principais causas da pobreza infantil no noso país
A pobreza en España débese a diferentes razóns interrelacionadas, que van desde factores económicos e sociais ata políticas públicas e estruturais. Algunhas das principais causas da pobreza infantil en España son:
Desemprego e precariedade laboral
Son factores determinantes da situación económica das familias. As taxas de pobreza infantil dispáranse naqueles fogares nos que os adultos están desempregados. Ademais, durante as crises intensificouse o fenómeno dos “traballadores pobres”, persoas con emprego precario cuxos ingresos non superan o limiar que marca o umbral da pobreza.
Sistema de prestacións
En España o sistema de prestacións está moi ligado ao compoñente laboral e ás cotizacións. Nenas e nenos, por non ser contribuíntes, non teñen moitas axudas públicas. Ademais, só teñen acceso ás deducións fiscais os que presentan a declaración da renda, é dicir, as familias de renda media ou alta. Por outra banda, cómpre sinalar que no noso país non contamos cun sistema de apoio á crianza. Aínda que existen baixas por maternidade e paternidade, non existe ningunha prestación universal que axude ás familias a criar aos seus fillos e fillas.
Desigualdade socioeconómica
Un dos factores menos coñecidos da pobreza infantil é a desigualdade. Dada a mesma incidencia e intensidade, unha maior desigualdade implica un menor benestar social, que pode ser especialmente prexudicial nos primeiros anos de vida. Ademais, a desigualdade de ingresos entre fogares con nenos e adolescentes é maior que a doutros fogares.
Consecuencias da pobreza en la infancia
A pobreza infantil repercute no desenvolvemento físico, emocional, social e cognitivo dos nenos e das nenas. As causas que mencionamos teñen asociadas consecuencias que se manifestan non só no presente, senón tamén a longo prazo.
Impacto na saúde
A pobreza infantil está estreitamente relacionada cos problemas de saúde física e mental. Os nenos que crecen na pobreza teñen un maior risco de sufrir desnutrición, enfermidades crónicas e atraso no crecemento e desenvolvemento. Ademais, hai unha conexión directa entre a pobreza e os problemas de saúde mental, como a ansiedade ou a depresión. A falta de acceso a unha atención sanitaria adecuada e unha dieta nutritiva agrava aínda máis estes problemas e pode ter efectos negativos sobre a saúde ao longo da vida.
Fracaso escolar e abandono educativo
Outro nivel que afecta a pobreza infantil é o rendemento académico e a participación na educación. As familias en situación de pobreza adoitan ter dificultades para cubrir os custos educativos, como libros, material escolar e actividades extraescolares, o que pode limitar as oportunidades de aprendizaxe dos nenos. Ademais, o estrés e a inestabilidade asociados á pobreza poden dificultar a concentración e o rendemento académico, aumentando o risco de fracaso escolar e abandono educativo.
Exclusión social e estigmatización
A pobreza infantil adoita levar á exclusión social e á estigmatización dos nenos pola súa contorna, co impacto que isto ten na súa autoestima e sentimento de pertenza. As persoas en situación de pobreza poden experimentar sentimentos de vergoña e illamento pola falta de recursos materiais e as diferenzas sociais, que poden afectar negativamente ao seu desenvolvemento emocional e social.
Limitacións nas oportunidades futuras
As experiencias adversas da infancia, como a falta de acceso a unha educación de calidade e oportunidades de desenvolvemento, poden limitar as perspectivas de emprego e o éxito económico na idade adulta. Ademais, a pobreza infantil pode perpetuar o ciclo da pobreza de xeración en xeración. E os nenos e adolescentes que crecen en condicións de pobreza teñen un maior risco de sufrir a pobreza na idade adulta e transmitila aos seus descendentes.
Vulnerabilidade á explotación e ao abuso
As persoas en situación de pobreza poden ser máis vulnerables á explotación e ao abuso, especialmente na infancia. A falta de recursos e apoio social pode expor aos nenos a ambientes perigosos e relacións de poder desequilibradas. Ademais, corren un maior risco de sufrir malos tratos físicos, emocionais e sexuais, ademais de ser vítimas da trata de persoas e da explotación laboral.
Como combater a pobreza infantil
Na Fundación Meniños defendemos que é necesario un enfoque integral para loitar contra a pobreza infantil. Isto debe abordar tanto as causas estruturais como as necesidades inmediatas dos nenos en situación de vulnerabilidade.
Políticas de emprego e protección social
Para afrontar dende a raíz o problema da pobreza infantil é fundamental impulsar políticas de emprego que xeren emprego digno e ben remunerado. Tamén sistemas de protección social que garantan un nivel mínimo de ingresos e o acceso universal a servizos básicos para todas as familias, como educación, sanidade e vivenda. Este punto é fundamental para romper o ciclo da pobreza.
Apoio ás familias en situación de vulnerabilidade
Ofrecer apoio económico e social ás familias en situación de vulnerabilidade pode contribuír a mitigar os efectos da pobreza infantil, promovendo o desenvolvemento dos nenos e nenas. Este apoio debe vir dos propios gobernos, pero tamén as organizacións de axuda á infancia Somos responsables de promover e participar en programas que garantan as necesidades destas familias. En Meniños desenvolvemos o proxecto de abordaxe da pobreza infantil FAIN cuxa fase de intervención rematou a finais de 2023, e a partir dese momento pasou a unha fase de estudo. Este proxecto desenvolveuse en Pontevedra no marco do Plan de Recuperación, Transformación e Resiliencia a través da Xunta de Galicia e do Ministerio de Inclusión, Seguridade Social e Migracións con financiamento da Unión Europea-Next GenerationEU.
Este proxecto, dirixido a familias beneficiarias da renda de inclusión social, dividiuse en 3 áreas de intervención:
- Apoio social: formación básica sobre saúde e coidado da infancia e calidade de vida no fogar e axudas económicas.
- Apoio educativo: apoio académico, axudas para material escolar e actividades educativas extraescolares.
- Inclusión activa: formación e orientación laboral e axuda á conciliación.
Educación e formación
A educación e a formación son ferramentas decisivas á hora de romper o ciclo da pobreza e proporcionar aos nenos habilidades e oportunidades para prosperar na vida. Polo tanto, proxectos como o Programa LECXIT que promovemos xunto coa Fundación Bofill é clave para promover o éxito educativo e construír un futuro máis esperanzador. En concreto, esta iniciativa céntrase na mellora da competencia lectora, traballando a comprensión lectora como competencia básica para aumentar a garantía do éxito escolar.
Todas estas medidas deben formar parte dun enfoque integral que aborde as causas estruturais da pobreza infantil e garanta o acceso universal aos servizos básicos para todos os nenos e nenas. Só así poderemos pintar con esperanza e oportunidades o futuro dos nenos máis vulnerables.
